آموزشی ویرایش چیست و انواع آن کدام است؟

[شیر کاکائو]

ویرایش زبانی​

مبحث ویرایش زبانی درباره‌ی پدیده‌های مربوط به زبانِ نوشته است؛ یعنی به‌طور کلی مربوط به سطوح چهارگانه‌ی زبان. شایان تذکر است که سطوح زبان شامل سطوح واجی، صَرفی، نحوی و معنایی می‌شود؛ اما من به‌سبب نمودِ کم‌ترِ سطح واجی در خطاهای ویرایشِ زبانی، در این‌جا از ذکرش درگذشته‌ام و درعوض مبحث گونه‌های زبان را به این بخش افزوده‌ام:

 

[شیر کاکائو]

صرف​

منظور از خطای صَرفی رعایت‌نکردن قواعد صَرف زبان فارسی است؛ یعنی قواعدِ حاکم بر ترکیب واژها و اصولِ ساخت واژه‌ها. در ادامه نمونه‌ای از این قِسم خطا را می‌آورم:

عربستان سعودی دچار اشتقاق شده است.

لفظ «اشتقاق» بر وزن «افتعال» است. مصدر‌های ساخته‌شده بر وزن «افتعال»، فقط در جمله‌های گذرا می‌توانند به‌ کار روند. «اشتقاق» از ریشه‌ی «ش‌ق‌ق» می‌آید، جنبه‌ی کنشگری دارد و به‌معنای «شقه‌شقه‌کردن» است. در جمله‌های ناگذر، باید از مصدرهای ساخته‌شده بر وزن «انفعال» استفاده کنیم. «انشقاق» هم از ریشه‌ی «ش‌ق‌ق» می‌آید؛ ولی جنبه‌ی کنش‌پذیری دارد و به‌معنای «شقه‌شقه‌شدن» است؛ بنابراین شکل درست آن جمله این است: عربستان سعودی دچار انشقاق شده است.

ز طیف فرودستانه استفاده کند؛ اما همان‌طور که می‌بینید، آن‌چه آن سرباز در مکالمه با مافوقش به‌ کار برده، کاملاً فرادستانه است.​

 

[شیر کاکائو]

نحو​

منظور از خطای نحوی رعایت‌نکردن قواعد نحو زبان فارسی است؛ یعنی قواعد حاکم بر ترکیب سازه‌های نحوی و اصولِ ساخت گروه‌ها و جمله‌ها. در ادامه نمونه‌ای از خطایی نحوی موسوم به «حذف فعل بدون قرینه» را می‌آورم.

لازم می‌دانم از استادم که خواندن مقاله‌ام را عهده‌دار و نکته‌هایی را خاطرنشان فرمودند بسیار سپاس‌گزاری کنم.

می‌بینید که نحو جمله نادرست است و علت آن حذفِ فعلْ بدون قرینه‌ی لفظی است؛ بدین معنا که نویسنده بدون توجه به اجزای فعل‌ها، یعنی «عهده‌دار شدند» و «خاطرنشان فرمودند»، اشتباهاً تکه‌ی «شدند» را به‌‌قرینه‌ی لفظیِ «فرمودند» از فعلش حذف کرده است؛ حال آن‌که از نظر نحوی، قرینه‌ای لفظی برای فعل «شدند» وجود ندارد. صورت ویراسته‌ی این جمله چنین است:

لازم می‌دانم از استادم که خواندن مقاله‌ام را عهده‌دار شدند و نکته‌هایی را خاطرنشان فرمودند بسیار سپاس‌گزاری کنم.

حال، نمونه‌ای از حذف فعل با قرینه‌ی لفظی را هم ببینید:

لازم می‌دانم از استادم که خواندن مقاله‌ام را تقبل و نکته‌هایی را خاطرنشان فرمودند بسیار سپاس‌گزاری کنم.

در این نمونه، تکه‌ی دومِ هر دو فعلِ «تقبل فرمودند» و «خاطرنشان فرمودند» یکی است و حذفِ «فرمودند» از فعل «تقبل فرمودند» با قرینه‌ی لفظیِ «فرمودند» در فعل «خاطرنشان فرمودند»، کاملاً ممکن و درست است.

​

 

[شیر کاکائو]

معنا​

منظور از خطای معنایی رعایت‌نکردن قواعد معنایی زبان فارسی است؛ یعنی قواعد حاکم بر رابطه‌ها و ساختارهای معنایی میان واژه‌ها و جمله‌ها. در ادامه نمونه‌ای می‌آورم که ابهام دارد:

مهین مثل شهین ترسو نیست.

از این جمله منطقاً این دو معنا برداشت می‌شود:

۱. مهین مثل شهین [که ترسو است] ترسو نیست؛

۲. مهین مثل شهین [که ترسو نیست] ترسو نیست.

همان‌طور که می‌بینید، این جمله نه‌تنها ابهام دارد، بلکه علت ابهام در آن ساختاری است؛ یعنی هر جزئی را در آن بگذاریم، نتیجه جمله‌ای مبهم می‌شود. ساختارِ «الف + مثلِ ب + فعل منفی» خواه‌ناخواه ابهام می‌آفریند.

​

 

[شیر کاکائو]

گونه‌​

منظور از خطای گونه‌ای رعایت‌نکردن مرزهای میان گونه‌های زبان فارسی است. البته زبان‌ گونه‌های بسیاری دارد، اما آن‌چه من برای این مبحث مناسب دیدم، گونه‌ی «رسمیِ محترمانه» است؛ زیرا بروز خطا در این گونه را به‌کرّات و از طیف‌های مختلف شنیده‌ام.

برای نمونه، سربازی می‌خواهد به مافوق خود احترام بگذارد؛ ولی دچار خطای گونه‌ای می‌شود و جمله‌ی زیر را می‌گوید:

شنیدم عرض کرده‌اید خدمتتان تشریف‌فرما شوم.

به این دو طیف نگاه کنید:

به‌استحضاررساندن، به‌عرض‌رساندن، معروض‌داشتن، عرض‌کردن، بیان‌‌داشتن، گفتن، خاطرنشان‌کردن، ‌فرمودن

شَرَفِ‌حضوریافتن، شَرَف‌یاب‌‌شدن، مُشَرَّف‌شدن، خدمت‌رسیدن‌، آمدن، تشریف‌آوردن، تشریف‌فرماشدن

در دو سطر بالا، واژه‌های «گفتن» و «آمدن» میانه‌ی طیف خود محسوب می‌شوند. آن‌چه در سمت راستشان آمده فرودستانه و آن‌چه در سمت چپشان آمده فرادستانه است. اگر کسی بخواهد از موضع ضعف و ادب با کسی سخن بگوید، باید ا

 

[شیر کاکائو]

۳

ویرایش محتوایی

هر نوشته‌ای باید از جهات گوناگون بررسی و بازبینی شود.

یکی از انواع ویرایشی که باید روی متن صورت بگیرد ویرایش محتوایی است. اگر نوشتهٔ مورد نظر داستان باشد، ویراستار محتوایی باید بداند طرح داستان چیست و چه‌طور پیش‌ می‌رود و آیا داستان انسجام کافی دارد؟

یا اگر نوشته‌ای علمی را ویرایش می‌کند از چندوچون مباحث آن اطلاع داشته باشد.

برای ویرایش تخصصی اشراف کامل به موضوع لازم است.

 

[شیر کاکائو]

چگونه می‌توان یک نوشته را ویرایش کرد؟

فارغ از اینکه وجود یک ویراستار در کنار یک نویسنده ضروری است، لازم است خودِ نویسنده هم نکاتی را در نوشتن متن رعایت کند.