آموزشی انواع قالب شعر (جامع)

[شاهدخت]

مثال قالب مثنوی
شاهنامه، سروده فردوسی، یکی از کتاب‌های ماندگار ادبیات فارسی است که در قالب مثنوی سروده شده است. بخش‌هایی از شاهنامه را به‌عنوان مثالی از قالب مثنوی در ادامه مشاهده می‌کنید.

قافیه‌های هر بیت این مثنوی با رنگ‌های مختلف نشان داده شده‌اند.

ز گفتار دهقان یکی داستان

بپیوندم از گفته باستان

ز موبد برین گونه بر داشت یاد

که رستم یکی روز از بامداد

غمی بد دلش ساز نخچیر کرد

کمر بست و ترکش پر از تیر کرد

سوی مرز توران چو بنهاد روی

چو شیر دژاگاه نخچیر جوی

چو نزدیکی مرز توران رسید

بیابان سراسر پر از گور دید

برافروخت چون گل رخ تاج‌بخش

بخندید وز جای برکند رخش

 

[شاهدخت]

قالب مسمط
مُسَمَّط نوعی قالب شعری است که از به هم پیوستن چند بخش به وجود می‌آید. در این قالب، وزن عروضی همه بخش‌ها یکسان است. به هر بخش از قالب مسمط، یک «رشته» یا «لَخت» گفته می‌شود.

ساختار مسمط به این صورت است که همه مصراع‌های هر رشته، به جز مصراع آخر آن با یکدیگر هم‌قافیه‌اند. مصراع آخر هر رشته، اگرچه به لحاظ وزن با مصراع‌های قبلی یکسان است اما از نظر قافیه با آ‌ن‌ها فرق دارد. در هر رشته از قافیه جداگانه‌ای استفاده می‌شود. مصراع آخر همه رشته‌ها از نظر قافیه با هم یکسان‌اند.

__________♡ __________♡
__________♡ __________♡
__________♡ __________~
__________☆ __________☆
__________☆ __________☆
__________☆ __________~

 

[شاهدخت]

رشته‌های مسمط‌ها معمولاً دارای ۶ مصراع هستند که به آن‌ها مسمط مسدس گفته می‌شود. با وجود این، ممکن است مسمط‌هایی هم سروده شوند که رشته‌های آن‌ها سه مصراع (مسمط مثلث)، چهار مصراع (مسمط مربع)، پنج مصراع (مسمط مخمس) و... داشته باشند.

 

[شاهدخت]

ندانما ز کودکی شکوفه از چه پیر شد

نخورده‌ شیر عارضش چرا به رنگ شیر شد

گمان برم که همچو من به دام غم اسیر شد

ز پا فکنده دلبرش چه خوب دستگیر شد

بلی چنین برند دل ز عاشقان نگارها

درین بهار هر کسی هوای راغ داردا

به یاد باغ طلعتی خیال باغ داردا

به تیره شب ز جام می به کف چراغ داردا

همین دل منست و بس که درد و داغ داردا

جگر چو لاله پر ز خون ز عشق گلعذارها

 

[شاهدخت]

قالب ترجیع بند
قالب ترجیع‌بند از چند بخش تشکیل می‌شود که به هر کدام از آن بخش‌ها «خانه» گفته می‌شود. وزن عروضی تمام خانه‌های مسمط با هم یکسان است اما قافیه آن‌ها با هم تفاوت دارد. به عبارت دیگر، قافیه همه مصراع‌های هر خانه با هم برابر است، اما قافیه هر خانه با خانه‌های دیگر شعر متفاوت است.

 

[شاهدخت]

بین خانه‌های مسمط بیتی می‌آید که به لحظ وزن با سایر خانه‌ها برابر است اما قافیه متفاوتی دارد. این بیت که عیناً در میان خانه‌های قالب ترجیع‌بند تکرار می‌شود، «ترجیع‌بند» یا «بندگردان» نام دارد.

 

[شاهدخت]

مثال قالب ترجیع بند
به‌طور مثال، در ادامه، بخش‌هایی از ترجیع‌بند سعدی ارائه شده است. کلمه‌های قافیه در خانه‌های این ترجیع‌بند با رنگ‌های مختلف نشان داده شده‌اند.

ای دل نه هزار جهد کردی

کاندر طلب هوا نگردی

ک.س را چه گنه؟ تو خویشتن را

بر تیغ زدی و زخم خوردی

هم چاره تحمل است و تسلیم

ورنه به کدام جهد و مردی

بنشینم و صبر پیش گیرم

دنباله کار خویش گیرم

بگذشت و نگه نکرد با من

در پای کشان ز کبر دامن

دو نرگس مسـ*ـت نیم‌خوابش

در پیش و به حسرت از قفا من

هرگز نشنیده‌ام که یاری

بی‌‌یار صبور بود تا من

بنشینم و صبر پیش گیرم

دنباله کار خویش گیرم

 

[شاهدخت]

قالب ترکیب بند
ساختار قالب ترکیب‌بند دقیقاً با قالب ترجیع‌بند یکسان است. با این تفاوت که در میان خانه‌های آن از یک بیت تکراری استفاده نمی‌شود. بلکه بیت‌های متفاوتی با وزن و قافیه یکسان، بین خانه‌های آن قرار می‌گیرند. این بیت، «بند ترکیب» نامیده می‌شود.

 

[شاهدخت]

قالب‌ ترکیب‌بند را معمولاً براساس تعداد مصراع‌های هر خانه یا بخش آن نام‌گذاری می‌کنند. به‌طور مثل، اگر هر خانه از آن ۴ مصراع تشکیل شده باشد، «ترکیب مربع» نامیده می‌شود. همچنین اگر هر خانه آن ۵ مصراع داشته باشد، به آن «ترکیب مخمس» می‌گویند.

 

[شاهدخت]

مثال قالب ترکیب بند
شعر زیر، مثالی است از قالب ترکیب‌بند که وحشی بافقی آن را سروده است. کلمه‌های قافیه در این شعر با رنگ‌های مختلف مشخص شده‌اند.

دوستان! شرحِ پریشانیِ من، گوش کنید

داستانِ غمِ پنهانیِ من، گوش کنید

قصه بی‌سر و سامانیِ من، گوش کنید

گفت‌وگویِ من و حیرانیِ من، گوش کنید

شرحِ این آتشِ جان‌سوز، نگفتن تا کی؟

سوختم، سوختم، این راز، نهفتن تا کی؟

روزگاری، من و دل، ساکنِ کویی بودیم

ساکنِ کویِ بتِ عربده‌جویی بودیم

عقل و دین باخته، دیوانه رویی بودیم

بسته سلسله سلسله‌مویی بودیم

ک.س در آن سلسله، غیر از من و دل، بند نبود

یک گرفتار از این جمله که هستند، نبود