آموزشی تکواژ چیست؟

[شیر کاکائو]

 

[شیر کاکائو]

تکواژ دومین واحد زبانی پس از واج است. یعنی از به هم پیوستن چند واج، یک تکواژ درست می‌شود که دارای نقش دستوری و معنایی مستقل هستند. تکواژها معمولا به دو دسته تکواژ آزاد یا تکواژ وابسته تقسیم می‌شوند.

 

[شیر کاکائو]

تکواژ آزاد دستوری​

به تکواژهایی گفته می‌شود که معنای مستقلی ندارند؛ اما در ساخت دستوری جمله به صورت مستقل به کار می‌روند و انواع مختلفی دارند.

 

[شیر کاکائو]

1- حروف اضافه متمم‌ساز​

از، به، با، تا، برای، در

2- حروف ربط همپایه‌ساز​

و، ولی، اما، یا

3- حروف ربط وابسته‌ساز​

چون، اگر، زیرا، که، تا

4- نقش‌نمای اضافه در ترکیب‌ وصفی یا ترکیب اضافی​

کتابِ من، خانه دوست، گل زیبا، دامن چین‌دار

5- ضمایر جدا​

من، تو، او، ما، شما، آن، این، خود

6- حروف ندا​

ای، یا، آیا و ...

7- بِ قیدساز​

بخوبی، بتازگی، بسختی

8- نشانه مفعولی را​

 

[شیر کاکائو]

تکواژ آزاد قاموسی یا واژگانی​

تکواژ‌های واژگانی یا قاموسی، دارای معنای مستقل هستند. یعنی اگر نیاز داشته باشید، می‌توانید معنای آن را در لغتنامه یا هر فرهنگ لغت دیگری بیابید. برای مثال کلمات خانه، میز، کتاب و ... تکواژ آزاد هستند. از دیگر ویژگی‌های تکواژ آزاد می‌توان به موارد زیر نیز اشاره کرد:

1- نقش دستوری می‌پذیرند.

2- از لحاظ آوایی معمولا مستقل هستند و می‌توان پس از ادای آنها کمی مکث کرد.

3- از لحاظ املایی می‌توان میان آنها با تكواژهای دیگر فاصله میان‌واژهای را لحاظ کرد.

 

[شیر کاکائو]

برای آنکه بدانید که معمولاً چه کلماتی تکواژ آزاد قاموسی یا دستوری تلقی می‌شوند، موارد زیر را به خاطر بسپارید.

1- اسم‌ها​

باغ، میز، آب، دیوار، ماشین، دفتر، بدن و ...

2- صفت‌ها​

سرد، گرم، خوب، بد، تازه، داغ، سفید و ...

3- بن‌ ماضی و بن مضارع همه مصدرها و اسامی اشاره​

گو (بن مضارع گفتن)، خواند (بن ماضی خواندن)، این، آن و ...

 

[شیر کاکائو]

تکواژ وابسته​

به تکواژی گفته می‌شود که معنای مستقل در جمله ندارد و به‌تنهایی یک واژه به ‌شمار نمی‌آید. این نوع تکواژها هیچ‌گاه در ساختمان جمله، استقلال معنایی، دستوری، املایی و آوایی ندارند و همیشه جایگاه دستوری، آوایی و معنایی خودشان را پس از پیوند با تکواژهای دیگر می‌سازند. تکواژهای وابسته دو گونه‌اند:

 

[شیر کاکائو]

تکواژ وابسته تصریفی​

تکواژهای تصریفی یک واژه جدید خلق نمی‌کنند، بلکه حالت واژه را تغییر می‌دهند. تکواژهای تصریفی انواعی دارند:

1- نشانه‌های جمع (ها، ان، ون، ین، ات و ...)​

درخت‌ها، دانش‌آموزان، پیشنهادات، معلمان، مؤمنون

نکته: تكواژ ان كه در بعضی واژه‌ها، معانی دیگری نظیر مكان، تشبیه، زمان، قید حالت و اسم مصدر دلالت دارد و به جمع بودن دلالت ندارد؛ در چنین حالتی، تكواژ اشتقاقی به شمار می‌آید. مانند:

شبانگاهان، خندان، یخبندان، سپاهان و ...

2- یای نکره​

کتابی، مردی، روزگاری

3- ترین در صفت‌ عالی و تردر صفت تفضیلی​

بزرگترین، خوب‌تر

4- نشانه‌های ـ ُم و ـ ُمین برای ساختن اعداد ترتیبی​

دوم، سومین

5- پیشوندهای فعلی​

بِ: بینداز
مَ: مگو
می: می‌خورد
همی: همی‌گفت
نَ: نترس

6- شناسه‌های مضارع​

-َ م: دانم
- ی: دانی
-َ د: داند
یم: دانیم
ید: دانید
-َ ند: دانند

7- علائم کمکی در ماضی نقلی​

ام: رفته‌ام
ای: رفته‌ای
است (+ Φ تکواژ صفر): رفته‌است
ایم: رفته‌ایم
اید: رفته‌اید
اند: رفته‌اند

8- علامت‌های ماضی‌ساز​

د: رساند
ید: رسانید

9- تکواژ گذراسازِ ان​

بجهان (ب + جه + ان)
برسان (ب + رس + ان)

 

[شیر کاکائو]

تکواژ صفر چیست؟​

تکواژ صفر یا تکواژ تهی، از انواع تکواژهای وابسته تصریفی به شمار می‌رود که نه در نوشتار دیده می‌شود و نه در گفتار خوانده می‌شود؛ با وجود این، در شمارش تکواژها در یک جمله، آن را محاسبه می‌کنیم. تکواژ صفر در شناسه‌های سوم شخص مفرد فعل‌های ماضی (به جز ماضی التزامی) دیده می‌شود. زیرا در ماضی التزامی « ـَ د» شناسه است.

گفت: گفت + Φ (۲ تکواژ)
گفته‌بود: گفت + ه + بود + Φ (۴ تکواژ)
گفته‌است: گفت + ه + است + Φ (4 تکواژ)

نکته: همچنین تکواژ صفر را در فعل است و هست و دوم شخص مفرد فعل‌های امری باید محاسبه کنیم.

بخوان: بِ + خوان + Φ (۳ تکواژ)

 

[شیر کاکائو]

تکواژ وابسته اشتقاقی​

به تکواژهایی گفته می‌شود که باعث ایجاد واژه‌ای جدید با معنایی مستقل می‌شوند. مانند بان در کلمات نگهبان و باغبان یا ستان در گلستان و بوستان. همه پسوندها، پیشوند‌ها و میانوندها، تکواژ وابسته اشتقاقی هستند.

تکواژهای اشتقاقی به دو دسته تقسیم می‌شوند، برخی از آنها واژه جدیدی می‌سازند اما مقوله دستوری آن را تغییر نمی‌دهد. مانند:

گل: اسم
گل+ ـِ ستان: گلستان (اسم)

باغ: اسم
باغ+ بان (اسم)

مشخص: صفت
نا + مشخص: نامشخص (صفت)