آموزشی شناخت قالب‌های مهم نثر

[Tara Motlagh]

ارزش ادبی، فرهنگی و اجتماعی مثل بسیار بالاست. مثل عصاره فرهنگ، تجربه و شیوه تفکر بزرگان و مردم در روزگار گذشته و ابزار مطمئنی در دست ادیبان و جامعه شناسان است تا به لطف آن بتوانند روحیه و خلق‌وخوی مردم هر روزگار را بسنجد و نقشه راه و زندگی گذشتگان خود را به‌روشنی ترسیم کنند. هرقدر تاریخ تمدن ملتی قدمت و فراز و نشیب بیشتری داشته باشد، مثل‌های بیشتری نیز در آن وجود دارد.

 

[Tara Motlagh]

چند نمونه از مثل‌های معتبر زبان فارسی

• اظهار عجز پیش ستم‌پیشگان خطاست / اشک کباب موجب طغیان آتش است (صائب)

• به آب زمزم و کوثر سفید نتوان کرد/ گلیم بخت کسی را که بافتند سیاه (حافظ؛ قطعات)

• با سیه‌دل چه سود گفتن وعظ / نرود میخ آهنین در سنگ (گلستان سعدی)

• زلیخا مرد از این حسرت که یوسف گشت زندانی/ چرا عاقل کند کاری که باز آرد پشیمانی (صائب)

 

[Tara Motlagh]

لطیفه

شوخی کردن یکی از نیازهای بنیادی بشر و شوخ‌طبعی مهارتی بسیار ارزشمند در وجود یک انسان است. ارسطو آدمی را حیوان ضاحک می‌پندارد و شادی را ابزاری می‌داند که به پرورش و ظهور سایر صفات عالی انسانی کمک می‌کند. برخی نظیر مارتین و دابین نیز عقیده دارند شوخی و لطیفه زندگی را غنی می‌کنند و کیفیت آن را افزایش می‌دهند. فروید نیز شوخی و لطیفه را نوعی تلاش حسابگرانه و درعین‌حال ناخودآگاه برای برون‌ریزی تنش معرفی می‌کند. با این مقدمه، لطیفه سخنی کوتاه و خنده‌آور است که ساختاری داستانی دارد. لطیفه نمایش قدرتمندی از شوخی است و معادل انگلیسی آن نیز کلمه «Joke» است.

 

[Tara Motlagh]

لطیفه کارکردهای دیگری هم دارد. این قالب مهم نثر،

• ابزاری برای شناسایی نقاط قوت و ضعف خود و دیگران؛

• ابزاری برای اعتراض به شرایط اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی؛

• و ابزاری برای تشخص قومی؛ همچنین مقاومت در برابر فرهنگ بیگانه نیز هست.

 

[Tara Motlagh]

به لحاظ ساختار نیز یک لطیفه ساده از دو بخش «مقدمه» و «جان کلام» تشکیل شده است. در بخش مقدمه گوینده عناصر اصلی لطیفه را معرفی و فضا را برای وارد کردن ضربه و گفتن جمله اصلی ایجاد می‌کند و جان کلام معمولاً جمله‌ای کوتاه است که به‌نوعی با بخش اول تضاد دارد یا در آن عناصر غافلگیرکننده و پیوند غیرمنتظره دیده می‌شود. درباره قالب‌های مهم نثر باز هم برایتان می‌نویسم.

 

[Tara Motlagh]

داستان کوتاه

به نظر می‌رسد در قرنی که پشت سر گذاشتیم، داستان کوتاه بر دیگر انواع ادبی در جهان غلبه پیدا کرده است. انسان امروز شیفته سرعت است. دیگر آن دل‌آسودگی، اشتیاق و فرصت دیروز را ندارد که بنشیند و رمان‌های بلند بخواند؛ به همین دلیل، داستان کوتاه را برای خواندن، لذت بردن و برطرف کردن نیازهای فکری و درونی خود انتخاب می‌کند.

 

[Tara Motlagh]

تاریخچه

در اروپا تا اواخر قرون‌وسطی به قصه و حکایت‌های مختصر و مفید، داستان کوتاه گفته می‌شد؛ حکایت‌هایی که بیشتر جنبه شوخی داشتند و موضوع آن‌ها نیز حول مسائل عشقی و جنسی می‌چرخید.

 

[Tara Motlagh]

داستان کوتاه به شکل امروزی آن در قرن نوزدهم به وجود آمد و طلایه‌دار آن نیز ادگار آلن‌پو بود. او علاوه بر اینکه خود داستان کوتاه می‌نوشت، در سال ۱۸۴۲ اصول انتقادی ویژه‌ای را تدوین و ارائه کرد که به‌وضوح تفاوت میان شکل‌های کوتاه و بلند داستان‌نویسی را مشخص می‌کرد. البته کسانی چون «مری می» و «گی دوموپاسان» نیز در آفرینش و تکامل این نوع ادبی سهم داشتند.

 

[Tara Motlagh]

نکته مهم اینکه اصطلاح داستان کوتاه (short story) برای نخستین بار از سوی «براندر ماتیوز» منتقد آمریکایی و صاحب کتاب «فلسفه داستان کوتاه» در سال ۱۸۸۵ پیشنهاد شد.
بزرگ‌ترین نویسندگان اروپایی و آمریکایی که در زمینه داستان کوتاه آوازه‌ای درخور پیدا کردند، عبارتند از: گوگول، گی دوموپاسان، آنتوان چخوف، کاترین منسفیلد، شرود اندرسن، او هنری، ارنست همینگوی، کنراد، کیپلینگ و سالینجر.

 

[Tara Motlagh]

داستان کوتاه در ایران

داستان کوتاه در ایران سابقه ندارد. این قالب ادبی هم‌زمان با نهضت مشروطه و تحولاتی که در ادبیات داستانی اتفاق افتاد، به وجود آمد. طلایه‌دار داستان کوتاه به معنای امروزی آن نیز محمدعلی جمال‌زاده بود که به پدر داستان کوتاه ایران شهرت دارد و در زمان خود نامزد جایزه نوبل ادبیات نیز شد. نخستین داستان‌های کوتاه فارسی او – مجموعه داستان یکی بود یکی نبود- در سال ۱۳۰۰ شمسی منتشر شد. پس از جمال‌زاده، نویسندگانی چون صادق هدایت، بزرگ علوی، صادق چوبک، جلال آل احمد و…؛ این نوع ادبی را به لحاظ کمی و کیفی ارتقا بخشیدند.