آموزشی نیم‌فاصله در افعال مرکب

[Ela]

توجه شود که در واژهٔ «بهتر»، «به» یک پیشوند نیست؛ از آنجا که پسوند «تر» همیشه پیوسته نوشته می‌شود، «بهتر» را نیز نباید «به‌تر» نوشت.[۱۳]همچنین توجه شود که اگر استفاده از نیم‌فاصله در ترکیب باعث ابهام معنایی شود، نباید از آن استفاده کرد. این مسئله مثلاً «بهنام» را نباید «به‌نام» نوشت، «بهروز» را نباید «به‌روز» نوشت و «بهیار» را نباید «به‌یار» نوشت.

 

[Ela]

بی

پیشوند «بی» با نیم‌فاصله به جزء بعدی متصل می‌شود مگر در مواردی که کلمه بسیط‌گونه باشد (یعنی معنای آن دقیقاً ترکیبی از معنای اجزای آن نباشد) شامل: بیهوده، بیخود، بیراه، بیچاره، بینوا، بیجا،[۱۵] بیهوشی.[۱۶]

هم

پیشوند «هم» با نیم‌فاصله به جزء بعدی متصل می‌شود مگر در مواردی که کلمه بسیط گونه باشد (مانند: همشهری، همشیره، همدیگر، همسایه، همین، همان، همچنین، همچنان) یا این که جزء دوم تک‌هجایی باشد (مانند: همدرس، همسنگ، همراه، همکار).[۱۷] اما اگر جزء دوم تک‌هجایی باشد و با حرف آ، الف یا میم آغاز شود، پیشوند «هم» با نیم‌فاصله متصل می‌شود (مانند: هم‌آرزو، هم‌آرمان، هم‌اسم، هم‌ارز، هم‌مرز) یا پیوسته‌نویسی موجب دشوارخوانی شود (مانند هم‌صنف، هم‌صوت، هم‌تیم).

 

[Ela]

پسوندهاویرایش

پسوندها همیشه به واژهٔ پیشین می‌چسبند.[۱۹] در چند حالت، این اتصال با استفاده از نیم‌فاصله انجام می‌شود:

وقتی حرف پایانی جزء قبلی با حرف اول پیشوند یکسان باشد، مثل: نظام‌مند، آب‌بان.[۲۰]وقتی جزء اول یک عدد باشد، مثل: پنج‌گانه، ده‌گانه، پانزده‌گانه (به استثنای بیستگانی [به معنای نوعی واحد پول] که بدون نیم‌فاصله نوشته می‌شود).[۲۱][ج]پسوند «وار» گاهی با نیم‌فاصله و گاهی بدون نیم‌فاصله نوشته می‌شود و قاعدهٔ مشخصی ندارد، مثل: بزرگوار، سوگوار، پری‌وار، طاووس‌وار، طوطی‌وار.[۲۲]پسوندهایی که با «آ» شروع می‌شوند اگر بیش از یک‌بخش داشته باشند،[چ] از قاعدهٔ مشخصی پیروی نمی‌کنند، مثل دلاویز، پیشاهنگ و بسامد که بدون نیم‌فاصله نوشته می‌شوند، و دانش‌آموز، دل‌آگاه و زبان‌آور که با نیم‌فاصله نوشته می‌شوند.

 

[Ela]

در کتاب فرهنگ املایی خط فارسی، پسوند «فام» هم جزو پسوندهایی شمرده شده که باید با نیم‌فاصله از جزء قبلی جدا شوند (مثل «سرخ‌فام» به جای «سرخفام»).[۲۵]همچنین، هرجا چسباندن پسوند باعث شود که خوانایی کلمه دشوار شود، پسوند را با نیم‌فاصله جدا می‌نویسیم (مثل «آئین‌مند» به جای «آئینمند» یا «پرستش‌گر» به جای «پرستشگر» یا «تلخ‌وَش» به جای «تلخوش»).[۲۶]توجه شود که ترکیب‌های بسیط‌گونه، بدون نیم‌فاصله نوشته می‌شوند، مثل: آبرو، الفبا، نیشکر، رختخواب، یکشنبه، پنجشنبه، سیصد، هفتصد، یکتا.

 

[Ela]

نشانهٔ جمعویرایش

نشانهٔ جمع «ها» را همیشه باید پیوسته نوشت (بدون فاصله یا با فاصلهٔ درون‌کلمه یا نیم‌فاصله اما با فاصله برون‌کلمه نوشته نمی‌شود). در بیشتر موارد، استفاده از نیم‌فاصله اختیاری است (مثلاً هم «کتابها» و هم «کتاب‌ها» صحیح هستند) اما در برخی موارد حتماً باید از نیم‌فاصله استفاده کرد. این موارد عبارتند از:

وقتی واژه‌ای که جمع بسته می‌شود واژه‌ای بیگانه و نامأنوس باشد، مثل: مرکانتیلیست‌ها، فرمالیست‌ها.[۲۸]وقتی که می‌خواهیم اصل واژه را برجسته کنیم یا روی آن تأکید کنیم، مثل: کتاب‌ها، باغ‌ها، ایرانی‌ها.[۲۹]وقتی کلمه پردندانه باشد، مثل: پیش‌بینی‌ها، حساسیت‌ها.[۳۰]وقتی کلمه به «ط» یا «ظ» ختم شود، مثل: استنباط‌ها، تلفّظ‌ها.[۳۱]کلمه به «ه‍» ناملفوظ ختم شود، مثل: خانه‌ها، میوه‌ها.[۳۲]کلمه به «ه‍» ملفوظ ختم شود و حرف قبل از «ه‍» حرف متصل باشد، مثل: سفیه‌ها، فقیه‌ها، پیه‌ها، به‌ها.

 

[Ela]

کلمات مرکبویرایش

کلمهٔ مرکب به کلماتی گفته می‌شود که از ترکیب دو یا چند کلمه ساده یا مشتق تشکیل شده باشند. این کلمات پیوسته نوشته می‌شوند و اگر حرف آخر یکی از بخش‌ها حرفی متصل باشد، اتصال با استفاده از نیم‌فاصله برقرار می‌شود.[۳۴][ح]

ترکیب‌های اضافی شامل موصوف و صفت و مضاف و مضافٌ‌الیه هستند. این ترکیب‌ها با نیم‌فاصله نوشته می‌شوند، مثل: دست‌کم، شورای‌عالی، آب‌میوه، آب‌لیمو، سیب‌زمینی، حاصل‌ضرب، صرف‌نظر.[۳۵]اگر جزء دوم کلمهٔ مرکب با الف آغاز شود، از نیم‌فاصله استفاده می‌شود، مثل: دل‌انگیز، کم‌احساس، عقب‌آفتادگی.[۳۶]اگر حرف آخر جزء اول و حرف نخست جزء دوم یکی باشد، از نیم‌فاصله استفاده می‌شود، مثل: آیین‌نامه، پاک‌کن، کم‌مصرف، چوب‌بری.[۳۷]اگر حرف آخر جزء اول و حرف نخست جزء دوم هم‌مخرج باشند، از نیم‌فاصله استفاه می‌شود، مثل: چوب‌پرده.[۳۸]مرکب‌هایی که حاوی دو جزء یکسان یا دو جزء موزون باشند، مثل: هق‌هق، تک‌تک، پول‌مول، سنگین‌رنگین.[۳۹]مرکب‌هایی که یک جزءشان واژه‌ای با ریشهٔ غربی (فرنگی) باشد، مثل: خوش‌پُز، شیک‌پوش، پاگون‌دار.[۴۰]مرکب‌هایی که جزء اولشان به «ه‍» ناملفوظ ختم شود، مثل: بهانه‌گیر، پایه‌دار، کناره‌گیر.

 

[Ela]

مرکب‌هایی که یک جزءشان صفت مفعولی یا صفت فاعلی باشد، مثل: اجل‌رسیده، پاک‌کننده، نمک‌پرورده، اخلال‌کننده.[۴۳]مرکب‌هایی که یک جزءشان اسم خاص باشد، مثل: سعدی‌صفت، عیسی‌دم، عیسی‌رشتهٔ مریم‌بافته.[۴۴]اگر جزء دوم یک بن مضارع باشد، معمولاً با نیم‌فاصله متصل می‌شود (مثل: اسف‌بار، خون‌بار، پاک‌ساز، پیش‌بین) جز در مواردی که املای پیوسته رایج باشد (مثل: آتشبار، رگبار).[۴۵]

هر گاه ترکیبی طولانی، پردندانه یا نامأنوس باشد، می‌توان با نیم‌فاصله خوانایی آن را بهبود بخشید، مثل: عافیت‌طلبی، مصلحت‌بین، پاک‌ضمیر، حقیقت‌جو.[۴۶] همچنین گاهی استفاده از نیم‌فاصله می‌تواند کمک کند که اجزای ترکیب بهتر مشخص شود و ابهام معنایی پیش نیاید، مثل: نیک‌بخت، هفت‌پیکر، شاه‌نشین، سیه‌چشم، پاک‌نام، پاک‌دامن، پاک‌رای، خوش‌بیاری.[۴۷]

همچنین فعل‌ها و مصدرهای مرکب ممکن است نیاز به نیم‌فاصله داشته باشند که در بحث § افعال مرکب توضیح داده شده است.[۴۸]

برخی ترکیب‌های عربی نیز با نیم‌فاصله نوشته می‌شوند، مثل: مع‌ذلک، من‌بعد، علی‌هذا، مع‌هذا، ان‌شاءالله،[د] باری‌تعالی، حقّ‌تعالی، علی‌ایّ‌حال.[۴۹]

پیشتر توضیح داده شد که اگر یک عدد به یک پسوند متصل شود (مثل «پنج‌گانه») از نیم‌فاصله استفاده می‌شود. در کلمات مرکبی که یک جزء عدد باشد نیز از نیم‌فاصله استفاده می‌شود، مثل: پنج‌تن، هفت‌گنبد، هشت‌بهشت، نُه‌فلک، ده‌چرخه. استثنای این قاعده عدد یک است که هم می‌تواند با نیم‌فاصله و هم بدون نیم‌فاصله در ترکیبات به کار برود، مثل: یک‌سویه/یکسویه، یک‌شبه/یکشبه، یک‌پارچه/یکپارچه.

 

[Ela]

ترکیب‌های عطفی ویرایش

در ویکی‌پدیای فارسی، کاربران اجماع کرده‌اند که ترکیب‌های عطفی (ترکیب‌هایی که در آن اجزا با کمک واو عطف ترکیب شده‌اند) را می‌توان پیوسته نوشت و برای تفکیک اجزایشان از نیم‌فاصله استفاده کرد

 

[Ela]

این قاعده هم شامل آن ترکیب‌های عطفی می‌شود که صرفاً دو جزء و یک واو عطف دارند (مثل «آب‌وهوا»، «رفت‌وآمد») و هم شامل ترکیب‌هایی عطفی که افزون بر این اجزا، پیشوند یا پسوندی دارند که طبق قواعد مربوط به پیشوند/پسوند باید متصل شود (مثل «بی‌دست‌وپا»، «بی‌چشم‌ورو»، «بی‌چشم‌ورویی»).[ر]

همچنین، اگر در یک ترکیب عطفی واو عطف حذف شود، کماکان می‌تواند پیوسته نوشته شود و از نیم‌فاصله بین اجزایش استفاده شود، مثل: بزن‌بکُش (که در اصل بوده «بزن‌وبکش»)، جسته‌گریخته، خواه‌ناخواه.

 

[Ela]

در مواردی که واو عطف با کسره جایگزین می‌شود (معمولاً در محاوره) نیز همین وضع برقرار است، مثل «فتّ‌فراوان» (در اصل بوده «فتّ‌وفراوان»).