آموزشی همه چیز درباره کاریکلماتور

[شیر کاکائو]

درباره‌ی نوشته‌های شاپور سوالات متعددی مطرح است:

کاریکلماتور چیست؟

آیا کاریکلماتور از دستاوردهای ادبیات غرب است؟ چه نمونه‌های مشابهی در ادبیات سایر ملل دارد؟

آیا این نگاه در ادبیات ما تازگی دارد؟ نظیر این شیوه‌ی خیال‌انگیز و نوشتن در گذشته نیز بوده است؟

آیا یک نوع جدید ادبی است؟

نوع، سبک و شکل کاریکلماتور چیست؟

آیا کاریکلماتور شعر مینیمال فانتزی یا داستانک است؟

آیا کاریکلماتورنویسی به عنوان یک سبک و شیوه در طنزپردازی مورد توجه نویسندگان می‌باشد؟

آیا کاریکلماتور نوعی لطیفه است؟

چگونه می‌توان کاریکلماتور را از انواع دیگر کوتاه‌نویسی تمیز داد؟

و خیلی سوال‌های دیگر…

در پاسخ به این سوالات و به دنبال درک چیستی کاریکلماتور ابتدا به سراغ کتاب «بیدل، سپهری و سبک هندی» می‌رویم.

 

[شیر کاکائو]

دکتر سیدحسن حسینی در کتاب چنین می‌گوید:

« … بازی با اضلاع گوناگون یک لفظ و استخراج شیطنت‌آمیز و گاه دلنشین یک مضمون از این بازی، در ده بیست سال اخیر در نثر، موجب نوعی قالب ادبی طنزآلود شده است که پیشینیان به آن نام «کاریکلماتور» داده‌اند که همین نام التقاطی که به هر حال جا هم افتاده است، برای آن‌ها که اطلاع چندانی از ادبیات فارسی ندارند، این توهم را به وجود آورده که کاریکلماتور نیز از دستاوردهای ادبیات غرب است که به اقتضای روزگار غرب‌باوری پایش به سرزمین ادبیات ما باز شده است. حال اگر بخواهیم برای کاریکلماتور شناسنامه ژنتیک بگیریم ناگزیریم سری به اداره سجل احوال سبک هندی بزنیم و بعد از مراجعه به این اداره _که برعکس ادارات امروزی به‌هیچ‌وجه مایه‌ی کسالت و دلتنگی نیست_ در می‌یابیم آنچه اصل و اساس کاریکلماتور را تشکیل می‌دهد یکی از اضلاع منشور چندپهلوی سبک هندی است که از شعر به دیار نثر سفر کرده است.»

 

[شیر کاکائو]

در بررسی نظر دکتر سید حسن حسینی باید به سراغ تعریف و ویژگی‌های سبک هندی رفت و در کنار آن ویژگی‌های کاریکلماتور را نیز مورد ارزیابی قرار داد تا ببینیم این نوع کوتاه‌نویسی (کاریکلماتور) و سبک هندی چقدر به هم نزدیک یا از هم دور هستند.

 

[شیر کاکائو]

کاریکلماتور و سبک هندی

مختصات و ویژگی‌های سبک هندی یا صفوی

سبک هندی یا اصفهانی یا صفوی در پیروی از مکتبی به نام «وقوع» یا واقعه‌گویی که در حقیقت خرج کردن اندوخته‌های تجربی زندگی روزانه در شعر می‌باشد با استفاده از مبالغه و در پی ایجاد معانی و مضامین تازه‌ی دور از ذهن و نازک‌خیالیِ فانتزی به وجود آمده است. هر چند شاید بهتر باشد این سبک را صفوی بخوانیم چرا که تمام شاعران آن را از اصفهانی تا هندی در برمی‌گیرد ولی ما از همان عنوان هندی که بیشتر مرسوم است استفاده می‌کنیم. هدف ما این نیست که خصوصیات سبک هندی را به طور کامل و مفصل مورد بررسی قرار دهیم. آنچه در این‌جا می‌خواهیم مطرح کنیم این است که آیا کاریکلماتور به قول دکتر سیدحسن حسینی یکی از اضلاع منشور چند پهلوی سبک هندی است که از شعر به دیار نثر سفر کرده؟

 

[شیر کاکائو]

دکتر پرویز ناتل خانلری معتقد است که در شیوه‌ی هندی، حالات درونی شاعر شکل دیگری دارد و در کتاب «صائب و سبک هندی» می‌گوید:

 

[شیر کاکائو]

« برون‌نگری جای خود را به درون‌نگری می‌دهد، دیگر شاعر در طبیعت نیست بلکه طبیعت در شاعر است. آنچه مهم است اموری نیست که در عالم خارج واقع می‌شود، بلکه حالاتی است که این امور خارجی در ذهن شاعر به وجود می‌آورند.»

 

[شیر کاکائو]

پروفسور ریکاردو زیپولی استاد ادبیات دانشگاه ونیز در خصوص این سبک می‌گوید:

«شاعران این سبک آنچه را که مربوط به دوره‌های ادبی گذشته است کنار نگذاشته بلکه با تغذیه و برخورداری از میراث گران‌بهای گذشتگان و دادن تغییرات در بعضی قضایا توانسته‌اند تحولاتی را در این زمینه به وجود آورند. در واقع شعر فارسی به خود پیچید و سبک هندی از آن به وجود آمد. شعرای این مکتب سعی می‌کنند که خوانندگان شعرشان از آنچه که بدان دست یافته‌اند مات و مبهوت و حیرت‌زده گردند.»

 

[شیر کاکائو]

دکتر غلام فاروق فلاح استاد زبان و ادبیات دانشگاه کابل در کتاب «موج اجتماعی سبک هندی» ابهام و پیچیدگی، خیال‌بندی و مضمون‌آفرینی، وحدت تشبیهات و نزاکت استعاره، ایجاز بسیار دقیق، معامله‌بندی، ایهام، تمثیل، طبیعت‌گرایی را از ویژگی‌های سبک هندی می‌داند. و در همین رابطه دکتر سیروش شمیسا در کتاب سبک‌شناسی شعر به ترسیم مختصات سبک هندی می‌پردازد. او زبان شعر سبک هندی را، زبان جدید فارسی می‌داند. در این دوران زبان کوچه و بازار به شعر راه پیدا می‌کند. شعر هندی شعری معنی‌گراست نه صورت‌گرا و شاعران به معنی بیشتر توجه دارند تا زبان. شعر، شعرِ مضامین اعجاب‌انگیز و ایجاد رابطه‌های غریب است. تلمیح، لف و نشر متناظر، تشبیه مرکب و تمثیل را از دیگر ویژگی‌های سبک هندی می‌شمرد. شمیسا قالب شعر را در سبک هندی تک‌بیت یا تک‌مصرع می‌داند نه غزل.

 

[شیر کاکائو]

همیشه بر سر چشم جهان بود جایـش تواند آن که چو ابرو به هم دو مصرع بست(صائب)

از پیچ و تاب اهل سخن صائب آگه است چون سرو هر که مصرعی ایجاد می‌کند (صائب)

 

[شیر کاکائو]

با توجه به نکات یاد شده می‌توان ابهام و پیچیدگی، خیال‌بندی و مضمون‌آفرینی، تشبیه، ایجاز، ایهام، تمثیل، طبیعت‌گرایی، تشخیص، حس‌آمیزی، حسن تعلیل، آشنایی‌زدایی، تلمیح و اسلوب معادله را از برجسته‌ترین ویژگی‌های سبک هندی دانست. سبکی که در آن خیال با شوخ‌طبعی و نگاهی طنز‌آمیز مضامینی تازه می‌سازند. کلیم کاشانی یا همدانی، میرزا صائب تبریزی یا اصفهانی، عبدالقادر بیدل دهلوی شناخته شده‌ترین شاعران سبک هندی هستند.